تشبيه در غزليات وحشي بافقي

مولانا كمال الدين وحشي بافقي از زمره ي سخن وران معروفي ست كه با اشعار رنگين و مثنوي هاي دل نشين و سبك خاص خود در تاريخ ادبيات ايران قرن 10 هـ به مقام والايي دست يافته است. زماني كه وحشي بافقي زندگي مي كرد، دوران انحطاط سياسي و اجتماعي و فرهنگي ايران بوده به ادبيات آن نيز تأثير منفي رسانده است. نظر به قول اقبال آشتياني « در دوره ي سلاطين صفوي شعر فارسي به كلي از طراوت و جزالت افتاد و از سياق كلام فصيح و بليغ استادان قديم به شكل عجيبي منحرف گرديد». با اين وجود وحشي بافقي در آن محيط تاريك فرهنگي چون ستاره ي درخشان تجلي كرده است. به مهارت سخن وري او همزمانان اش از جمله امين احمد رازي، تقي الدين لوحدي بلياني، ملا عبدالنبي فخرالزماني قزويني، اسكندر بيك منشي، ميرزا محمد طاهر نصرآبادي و امثال آن ها بهاي بلند داده به خصوص در غزل سرايي او، را استاد دانسته اند. اكثر مولفان تذكره ها و محققان كه راجع به اشعار وحشي سخن رانده اند به طرز نو سخن او اشاره كرده اند. پيش از همه خود شاعر نوپردازي اش را در شعر تاييد كرده است: طرح نوي در سخن انداختم/ طرح سخن نوع دگر ساختم.

حسين نخعي در پيش گفتار مفصل خود در ديوان شاعر مهم ترين خصوصيت طرز نو وحشي را سادگي و رواني مي داند كه كاملا درست است. ولي او به طور مبالغه آميز وحشي را بنيادگذار اين طرز بيان دانسته است؛ «وحشي نوپردازي و تازه گويي و ساده سرايي را در شعر فارسي بنياد گذاشته (ديوان،ص نود و شش). البته با سادگي بيان سبك وحشي از شاعران ديگر هم زمانش تفاوت دارد. ولي بايد اقرار شد كه ساده بياني هنوز در قرون 5- 4 هجري در آثار رودكي و هم زمانان اش به حد كمال رسيده بود. در قرن هاي بعد سبك شعر فارسي تدريجا مركب و پيچيده گرديده در قرون 10 هجري منجر به پيدايش سبك مشكل پسند هندي شد. خدمت وحشي بافقي در آن است كه به سبك خراسان روي آورده توانست سنت هاي آن به خصوص سادگي و فصاحت بيان را احيا نمايد. اين را مي توان در مثال كاربرد يك صنعت بديعي يعني تشبيه نيز به ثبوت رساند. زيرا تشبيه از مهم ترين وسايل تصوير و صور خيال در شعر فارسي بوده در اشعار وحشي بيش از صنايع ديگر به كار رفته است. در واقع طوري كه سعيد نفيسي تاكيد كرده است: «بزرگ ترين مهارت هر شاعري در تشبيهات است. شعر بي تشبيه چون حسن ناآراسته و چون گل ناپيراسته است. تشبيه به مثابه ي آرايش و زيور است در شعر، هر شاعري كه در تشبيه زبردست تر باشد جهان گيرتر است» (نفيسي، ص 702).

قبل از همه بايد گفت كه وحشي به استفاده ي صنايع بديعي چندان رغبت نداشته است و طوري كه ذكر شد سادگي بيان از خصايص سبك سخن وري او ست. اكثر غزل هاي او در نهايت سادگي سروده شده به گفتار مردم شباهت دارند. در غزل كه با مطلع زير شروع مي شود آرايش سخن خيلي كم به نظر مي رسد:

مژده ي وصل توام ساخته بي تاب امشب

نيست از شادي ديدار مرا خواب امشب

(ديوان، ص 14)

حسين نخعي درست تأكيد مي كند كه « از صنعت هاي شعري و سخن بازي ها در شعر وحشي خبري نيست و تنها براي آرايش سخن خويش جاي جاي از تجنيس و تشبيه و تضمين بهرمند گشته و پاره پاره يي از مثنوي هايش را بدين زيوران آراسته است. » (ديوان، ص، سد)

تشبيه براي ساده و صميمي بيان نمودن سوزگذار عشق كه از موضوعات اساسي غزل هاي وحشي محسوب مي شود مساعدت كرده است. در بيت زير تشبيه كننده ها همه مادي و محسوس بوده از طبيعت گرفته شده اند و سوز دل عاشق را روشن و برجسته برملا مي سازند.

آمد چو باد و مضطر بام كرد هم چو برق

و ز آتش ام زبانه به گردون رساند و رفت

(ديوان، ص. 44)

اكثر تشبيهات وحشي بر خلاف سبك هندي خيلي ساده و روشن بوده درك و فهم آن ها به هيچ فرد دشواري ندارد. مثلاً در ادبيات زير در توصيف معشوق چهار تشبيه كننده (گل، نهال، لاله، خال) استفاده شده اند كه همه ساده و طبيعي و مادي و محسوس اند:

در غزليات وحشي براي تصوير و توصيف عاشق و حالت ظاهري و باطني و اعضاي او بيش از 90 تشبيه كننده استفاده شده است كه تقريبا همه محسوس مادي اند:

براي عاشق: مرغ، مگس، سگ، گردباد، شمع، نهال، سبزه، دارو، بلبل، مور، ذره، سنگ، تشنه، خاك راه، ماه، حكيم، طاير، صعود، شاخ گل، جان، اشك، باد، برق، مژگان، كشتي، آهو، زهره، يوسف، مهر، بنا، باغچه، غنچه، پروانه، جاروب، لشكر شكن، خورشيد، گردون، بهشت، تبر، مسيحا، خانه، در، تير، بوستان، مجنون، غلام، آيينه، زنجير، چراغ، گل بن، فانوس، سلسله، غزال، يوسف، جاروبكش، كبوتر، عندليب، لاله، نخل، پشه، باغبان. آه عاشق: دود، آتش، برق، ابر، تيغ. دل عاشق: كبوتر. خون دل عاشق: لاله.

از جدول فوق بر مي آيد كه اكثر تشبيهات وحشي در غزليات از عالم حيوانات و نباتات گرفته شده اند كه براي مردم آشنا بوده به درك مطلب مساعدت مي نمايند. در بعضي موارد شاعر عناصر تجريدي و نامحسوس را به اشياي مادي مانند كرده است. از جمله در بيت زير تشبيه جان به خانه باعث ساده و روشن شدن تصوير گشته است:

بدين عنوان آه به دود، آتش، برق، ابر و تيغ مانند شده است كه همه از معمول ترين اشياي طبيعت و روزگار بوده تصويرهاي شاعري را بر جسته و روشن مي سازند و به ذهن خواننده اثر مي رسانند.

يكي از عامل هاي سادگي سبك وحشي به نظر ما در آن است كه او از تشبيهات پوشيده و مركب كمتر استفاده كرده تشبيه و تصويرها را به تفصيل مي آورد و بعضا شرح و توضيح مي دهد. مثلاً در غزلي شاعر تشبيه معشوق را به جان و عمر در دو بيت چنين شرح داده است:

(ديوان، ص. 85)

خصوصيت ديگر تشبيه هاي وحشي در تصوير پديده يا بيان مطلبي به طور چيده آوردن چند تشبيه است. در غزل مدحي ذيل شاعر براي ابراز صداقت و صميميت به ممدوح بيش از همه به تشبيه تكيه نموده در هر مصراع اين صنعت را استفاده مي كند:

(ديوان، ص. 26)

هر چند گاه در تشبيهات وحشي تأثير سبك هندي احساس مي شود ولي مركبي و پيچيدگي آن به نظر نمي رسد و مطلب شاعر روشن بيان شده است. خود وحشي هم به جاي داشتن اين تأثير به آثارش اشاره نموده از آن طرز بيان دور شدن اش را تاييد كرده است:

تشبيهات وحشي بيشتر به طرز ساده ي شاعران قرن هاي پيشين ساخته شده اند. وحشي سعي نموده است كه در رديف تشبيهات سنتي بعضي تشبيه هاي نو آورد يا به تشبيه هاي معمولي نكته و تابش هاي تازه وارد نمايد. مثلاً تشبيه گل از تشبيه هاي معمولي ترين شعر فارسي بوده هر چيز زيبا به آن مانند كرده مي شود، اما وحشي در بيت زير نه به زيبايي ظاهري گل، بلكه به سراسر باز بودن آن توجه ظاهر نموده است:

در غزل هاي وحشي گاه تشبيه هايي به كار رفته اند كه استفاده ي آن ها در اشعار غنايي نامناسب به نظر مي رسد مانند سگ، مگس، و جاروب.

استفاده از اين تشبيه كننده هاي ظاهرا درشت دليل آن است كه اشعار وحشي براي مردم سروده شده است. زيرا آن پديده هاي طبيعت و روزگار به ديد زيباشناسي مردم آشنا بوده در آثار شفاهي خيلي فراوان اند. چنين تشبيه ها در اشعار غنايي شاعران سبك خراساني نيز زياد به نظر مي رسند (نك: ميرزا ملا احمد خلقيت رباغيات فرخي، صص. 165- 162)

از اين رو وحشي را مي توان احيا كننده ي سبك خراساني دانست كه متاسفانه  در زمان اش كوشش او پشتي باني نيافت و تنها در قرن 12هـ با ابتكار نمايندگان انجمن هاي ادبي « مشتاق »، « نشاط » و « خاقان » توجه جدي به آن سبك به وجود آمد . كه منجر به تشكل رويه ي « بازگشت ادبي » در ايران گرديد (نك: ملااحمد ميرزا، رويه ي بازگشت ادبي ...، صص . 281- 373).

منبع : سايت تبيان

براي مشاهده اشعار وحشي بافقي كليك كنيد